یکی روزنامه‌های تأثیرگذار مشروطیت ایران مجله صوراسرافیل بوده است. شروع این مجله به مدیریت میرزا جهانگیرخان شیرازی و میرزا قاسم خان تبریزی بود. صوراسرافیل از پرفروش‌ترین جریده‌های عصرمشروطیت بود. اهمیت روزنامه صوراسرافیل را در نقد اوضاع اجتماعی، سیاسی و بیدارکردن مردم و به خصوص در مقالات «چرندوپرند» دهخدا و سبک نگارش نوین آن دانسته‌اند. این مجله به طور هفتگی، گاه در ۸ تا ۱۵ صفحه با چاپ سربی منتشر می‌شد.
اولین شماره مجله در اردیبهشت ۱۲۸۶ هجری شمسی، نه ماه پس از صدور فرمان مشروطیت و آخرین شماره آن در خرداد ۱۲۸۷ هجری شمسی، سه روز قبل از بمباران مجلس منتشر شد.
پس از بمباران مجلس، میرزا جهانگیر خان به قتل رسید؛ ولی، میرزا علی اکبرخان دهخدا و میرزا قاسم خان جان به در بردند. دهخدا به اروپا رفته، در آنجا به مساعدت معاضد السلطنه پیرنیا و تنی چند از روزنامه نگاران، توانست سه شماره از صوراسرافیل را به همان سبک منتشر سازد ولی وجود مشکلات بسیار، سرانجام به تعطیل گشتن این جریده انجامید.
صوراسرافیل جزء جراید رادیکال و مترقی آن زمان محسوب شده. فشار استبداد و به ویژه اقدامات ارتجاع سبب شد این مجله در طول عمر یک سال و یک ماهه خود، ده بار توقیف و تعطیل شود.
سرنوشت میرزا جهانگیر صوراسرافیل
میرزا جهانگیر شیرازی از مدیران «صوراسرافیل» و یکی از شهدای تأثیرگذار انقلاب مشروطیت ایران پس از به توپ بستن مجلس همراه ملک المتکملین و گروهی از مشروطه خواهان زیر ضرب شمشیر و سرنیزه و شلاق و قنداق تفنگ دستگیر می‌شوند. به دستور محمد علی شاه قاجار در دوم تیرماه ۱۳۲۴ میرزا جانگیرخان و ملک المکملین «ا زیاران و مبارازان مشروطیت» بعد از انتقال به مقر اصلی قزاق‌‌ها «در نزدیکی میدان حرفعلی» حبس و شکنجه می‌شوند.
بعد از محاکمه‌های صوری به دار آویخته می‌شوند… «ساعتی بعد در مقابل چشمان محمد علی شاه قاجار، کنار فواره باغ شاه در حالیکه طناب به گردن آن دو می‌اندازند و دو قزاق از دو طرف طناب را می‌کشند، قزاق‌های دیگر چندین بار دشنه بر بدن شان فرو می‌کنند و اجساد شرحه شرحه شان را پنهانی و شبانه پشت خندق باغ شاه می‌برند و گوشه و کنار آن می‌اندازند. می‌گویند در چاهی می‌اندازند تا نام و نشانی از آنها نماند.» در روزهای بعد، گروهی از طرفداران مشروطه، شبانه و پنهانی، پیکر این شهدای مشروطیت را می‌یابند و پشت همان خندق که حالا خیابانی در تهران است، دفن می‌کنند.
بیشتر بخوانید
به توپ بستن مجلس و آغاز استبداد صغیر توسط محمد علی شاه
«منظره یأس آلود پیش رو شعر تلخ نیما یوشیج را به یاد می‌آورد:
ـ بر بساطی که بساطی نیست
در درون کومه‌ی تاریک من که ذره‌ای با آن نشاطی نیست
و جدار دنده‌های نی به دیوار اتاق‌ام دارد از خشکی می‌ترکد»
علامه دهخدا از مدیران روزنامه صوراسرافیل
از مدیران مجله صوراسرافیل علامه علی‌اکبر دهخدا (۱۲۵۷ تهران – ۷ اسفند ۱۳۳۴ تهران)، ادیب، لغت‌شناس، سیاست‌مدار و شاعر ایرانی و نیز مؤلف و بنیان‌گذار لغت‌نامه دهخدا است. از شماره‌ی ۱۵ به بعد، میرزا علی‌اکبرخان دهخدا با سمت دبیر و نگارنده به میرزا جهانگیر خان صوراسرافیل سر دبیر این مجله پیوست. پس از تعطیلی مجلس در دوره محمد علی شاه، دهخدا با جمعی از آزادی خواهان به اروپا رفت.
علی اکبر دهخدا
در سوئیس سه شماره از مجله صور اسرافیل را منتشرکرد و سپس به استانبول رفت و درآن جا نیز در انتشار روزنه‌ی سروش با آزادی خواهان همکاری کرد. پس از خلع محمد علی شاه، دهخدا از طرف مردم تهران و کرمان به نمایندگی مجلس برگزیده شد و به درخواست آزادی خواهان به مجلس رفت. در دوران جنگ جهانی اول، دهخدا در یکی از روستاهای چهارمحال بود و پس از جنگ به تهران آمد و از کارهای سیاسی کناره گرفته و به خدمات علمی و فرهنگی مشغول شد. او سرانجام در هفتم اسفند ۱۳۳۴ هجری شمسی در تهران وفات کرد و در مزار ابن بابویه به خاک سپرده شد.
میرزا علی اکبر دهخدا و میرزا جهانگیر خان صوراسرافیل در دوره مشروطیت
دهخدا و میرزا جهانگیر علاوه برانتشار صوراسرافیل، به فعالیت سیاسی نیز اشتغال داشتند و لااقل عضو یکی از انجمن‌های انقلابی پایتخت بودند.
از آغاز نهضت مشروطه، انجمن‌هایی در تهران و شهرستان‌ها برای حمایت و رهبری این نهضت تشکیل شد. از آن جمله «انجمن ملی» بود. این انجمن کمیته‌ی کوچک‌تری داشت به نام «کمیته‌ی انقلاب» با عضویت ۱۵ نفر، از آن جمله میرزا جهانگیرخان و دهخدا.
کمیته انقلاب یکی از شعب حزب کوچک و مخفی اجتماعیون و عامیون بود. این حزب توسط حیدرخان عمو اوغلی، نخست در مشهد و سپس در تهران دایرگشت. با وجود آن که اجتماعیون عامیون مخفی بود و کوچک، تشکیلاتی در سطوح مختلف اجتماع داشت، و توانست در جریانات سیاسی کشور نقشی مهمی ایفا کند. و نمایندگانی در مجلس داشت که از طریق وکلا و در خارج از طریق انجمن‌های ملی و بعضی از جراید که صوراسرافیل از آن جمله بود، اهداف خود را دنبال می‌کرد.
اهداف صوراسرافیل و اجتماعیون و عامیون نزدیک و یکی بود. در شماره اول صوراسرافیل همه وزراء خائن نامیده شدند و مورد حمله شدید قرار گرفته‌اند. یکی از اهداف مرامنامه اجتماعیون و عامیون، اجرای آزادی هفت گانه بود. صوراسرافیل نیز در شماره ۱۲ خود بحث مفصلی در معنی آزادی دارد.
اهداف انقلابی در مقالات صوراسرافیل
یکی از نوشته‌های مهم و انقلابی صوراسرافیل راجع به اصلاحات ارضی است و می نویسد «دهات و املاک سلطنتی و همچنین دهات و املاک مالکینی که علاوه بر احتیاج زندگی آنها باشد بایستی اولی‌های بلاعوض و دومی‌ها توسط بانک خریداری شده بین دهاقین تقسیم گردد.» در شماره‌های ۱۷ و ۱۸ و۱۹ صوراسرافیل مقاله‌ای مفصل هست به قلم دهخدا در لزوم توسعه فلاحت و اصلاح ارضی، خرید املاک از مالکین و تقسیم آن بین دهقانان. در شماره ۲۲، خواهان تعدیل مالیات شدند تا مالیات نسبت به دارائی و عایدات شخصی گرفته شود. در شماره ۲۳ صوراسرافیل، راجع به لزوم تشکیل یک قشون مرتب بحث شده. در شماره ۲۴ مقاله‌ای مفصل راجع به رفاه کارگران درج شده بود.
مقالات صوراسرافیل گفتگو برانگیز بود اصلاحات نیم بند و وکلای میوه چین و اربابان را به چالش می‌کشید که حملاتی از طرف آنها به دنبال داشت. لاجرم به این حملات پاسخ داده، از مرام خود دفاع می‌کرد. روی اصلاحات انقلابی تأکید داشت. در شماره ۲۹ می‌نویسد که: آیا باید اصلاحات اجتماعی بطور تدریجی و پس از اصلاحات سیاسی انجام بگیرد و به این نتیجه می‌رسد که اگر ایرانیان بخواهند اصلاح امور اجتماعی خود را بعد از تصفیه مسائل سیاسی قرار دهند، از پیشرفت باز می‌مانند.
سرانجام روزنامه صور اسرافیل
مقالات دوره دوم صوراسرافیل، از جهت حملات آن نسبت به شاه تندروتر بود و سربسته خلع او را خواستار. این چند شماره با اشتیاق بسیار مردم روبرو شد ولی همانطور که گفته شد، دهخدا و پیرنیا نتوانستند انتشار آن را ادامه دهند.
میرزا جهانگیرخان شیرازی، معروف به صواسرافیل، و حاجی میرزا نصراله معروف به ملک المتکلمین، دو تن از واعظان و خطبای مشروطه بودند، ملک المتکلمین را بزرگ‌ترین سخنور دوران مشروطه می‌دانند. او یکی مدیران انجمن باغ میکده، از اماکن سری گرد آمدن فعالان مشروطه خواه، و از بنیانگذاران مدارس جدید بود. او یکی از بانیان مشروطه خواه بود. میرزا جهانگیر خان صوراسرافیل، روزنامه نویس معروف و نماینده استان فارس در مجلس آن زمان بود که به عنوان پایه‌گذار روزنامه‌نگاری نوین در ایران شناخته می‌شود.
با یاد شهیدی از شهیدان: میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل. آن نغمه به صور؛ بازمانده یادگاری به جان بافته و به خون سرشته؛ سند راد مردی آن عاشق سر باخته؛ گویای آزادگی جور ستیزی دیگر؛ میرزا علی اکبرخان دهخدا.
منابع: مقدمه کتاب صوراسرافیل دوره کامل، از مجموعه متون و اسناد تاریخی «کتاب پنجم»
